Categorie archieven: Geschiedenis

Ad van der Waals: Historie Blind in de oorlog

14 mei, 2020GeschiedenisJan Troost

Blind in de oorlog; de organisaties en instellingen van en voor blinden tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Door Ad van der Waals
Eerder gepubliceerd in Moet je Horen, luistermagazine voor blinden en slechtzienden, nr.5-2020, mei 2020 (Uitgave van Passendlezen.nl/voorstekamer.nl).

Inleiding

Tijdens de Tweede wereldoorlog verscheen in Utrecht een illegale krant in braille, ‘Mijn schild ende betrouwe’.

(bron NIOD)

Een initiatief van de blinde Lida Hoeijenbos die vond dat blinden zich zelfstandig op de hoogte moesten kunnen stellen van het belangrijkste oorlogsnieuws. Een krant in braille dus. De bladen van de blindenbonden konden volgens haar niet of niet meer in die behoefte voorzien. Maar hoe verging het de blindenbonden tijdens de oorlog eigenlijk en ook de instellingen die voor blinden werkzaam waren? In boeken over de geschiedenis van diverse instellingen en organisaties is wel iets over deze periode geschreven. Maar van een samenvattend onderzoek en overzichtelijke beschrijving is geen sprake geweest. De positie van mensen met een beperking in de oorlogsjaren in het algemeen is een nog bijna onontgonnen terrein van historisch onderzoek.
In dit artikel wordt de beschikbare informatie over de blindensector weergegeven. Wellicht dat het een aanzet kan zijn tot verder onderzoek naar het leven van (visueel) gehandicapten tijdens de oorlog en het werk van instellingen en organisaties in die periode.

De blindenwereld in de jaren ‘30

Er waren drie blindenbonden: de Nederlandse Blindenbond (NBB), de Rooms-Katholieke Blindenbond St. Odilia en de Nederlandse Christelijke blindenbond (NCB). Naar schatting had de NBB ca. 650, St. Odilia ca. 350 en de NCB ca. 120 leden. Het totaal aantal blinden in ons land werd destijds geschat op 4.000; mensen die van jongs af blind waren of dat later waren geworden.

Beeld St. Odilia Patrones Visueel gehandicapten(heilige voor de blinden) Waar de Rooms-Katholieke Blindenbond St. Odilia naar vernoemd is.

Elk van de bonden voerde op eigen wijze propaganda die er vooral op gericht was donateurs en daarmee inkomsten te verwerven. Voor de Nederlandse Blindenbond was een medewerker actief die stad en land afreisde om spreekbeurten te vervullen. Maar ook de andere bonden en diverse zorginstellingen waren op dit terrein actief, soms met een eigen propagandist. De meeste bijeenkomsten die zij organiseerden werden opgeluisterd door koren en muziekkorpsen en er waren film- en toneelvoorstellingen. De verenigingsactiviteiten van de bonden lagen vooral in de sfeer van onderling contact en ondersteuning. Veel activiteiten werden mogelijk gemaakt door donateurs, blindenzorgverenigingen en fondsen die daarnaast soms ook individuele hulp gaven aan blinden. Via collectes werd een beroep gedaan op de goedgeefsheid van de bevolking. Vooral de NCB deed – evenals andere protestantse instellingen – een beroep op de protestantse kerken. Van samenwerking van de bonden was in de jaren dertig alleen sprake met betrekking tot onderwerpen van gemeenschappelijk belang.

Onderwijs

Samenvallend met de scheidslijnen van de verzuiling waren er scholen voor blinde kinderen, waaraan altijd een internaat verbonden was. Bartiméus in Zeist had een protestants-christelijke signatuur. De rooms-katholieke instellingen voor meisjes en jongens – De Wijnberg en Sint Henricus – waren gevestigd in Grave. In Bussum was het algemene Instituut voor Onderwijs en dat had ook vestigingen in Huis ter Heide en Haren. In de jaren dertig had een initiatief om een Joodse school te stichten geen succes gehad, onder andere door de tegenwerking van de Nederlandse Blindenbond, die vond dat er daarvoor een te gering aantal Joodse kinderen was. Die konden volgens de NBB bovendien ook bij de andere scholen terecht.

Arbeid

In veel steden waren er werkinrichtingen waar volwassen blinden arbeid verrichtten. De nadruk lag op de productie van borstels, manden en textielproducten, producten die onder meer aan particulieren werden verkocht.

Een aantal werkinrichtingen was ook betrokken bij druk- en bindwerk van uitgaven in braille. Langzamerhand werden ook beroepen voor blinden in het bedrijfsleven bereikbaar, zoals het beroep van telefonist, kantoorbediende en typist. De werkinrichtingen namen derhalve ook initiatieven voor omscholing van blinden naar andere dan de traditionele beroepen.

In een aantal plaatsen was er een instelling voor huisvesting van blinden. In Grave en Ermelo boden deze in de eerste plaats woonruimte aan medewerkers van een werkinrichting. In deze tehuizen woonden soms oudere blinden die niet actief waren in een werkinrichting. In Wolfheze was er een tehuis voor oudere blinden.

Blindenbibliotheken

Er waren drie blindenbibliotheken: de algemene Nederlandsche Blindenbibliotheek in Den Haag, de protestantse Christelijke Blindenbibliotheek in Ermelo en de rooms-katholieke Le Sage ten Broek Blindenbibliotheek in Grave. Het overzetten van boeken naar braille werd gedaan door honderden ziende vrijwilligers. Voor het beheer van de braillebanden en voor het contact met de lezers was er bij elk van de bibliotheken een aantal betaalde medewerkers. De verzending van braillebanden naar de lezers en de retourzending gebeurde door de PTT. Ook de financiering van het blindenbibliotheekwerk was een zaak van particulier initiatief. In drie plaatsen – Amsterdam, Utrecht en Groningen – was er een brailleafdeling van de openbare bibliotheek. In deze steden konden blinden hun boeken per post toegezonden krijgen maar deze ook zelf bij de bibliotheek ophalen.

Blindengeleide honden

Tenslotte was er in ons land de geleidehond-voorziening. Mede op aandringen van de blindenbonden was in 1935 het Nederlandse Geleidehonden Fonds (NGF) gestart op een opleidingscentrum in Watergraafsmeer.
Omdat de financiering van de meeste instellingen in hoofdzaak afhankelijk was van de ondersteuning door particulieren waren er talloze plaatselijke ‘correspondenten’ en comités die bekendheid gaven aan een instelling, die donateurs wierven en inzamelingsacties organiseerden. In veel plaatsen gebeurde dat op dezelfde manier waarop de blindenbonden dat deden.

Het begin van de Tweede wereldoorlog.

Toen de Nederlandse regering in 1939 een mobilisatie afkondigde had dat vooral gevolgen voor de scholen en de woonvoorzieningen. Dat was in het bijzonder merkbaar in de garnizoensstad Grave, waar de rooms-katholieke scholen en hun internaten en het huis voor oudere blinden beschikbaar moesten komen voor het inkwartieren van soldaten. De vakanties werden daarom verlengd en de bewoners van de internaten werden tijdelijk elders ondergebracht. In Ermelo werden loopgraven aangelegd waardoor het tehuis en de werkinrichting moesten worden ontruimd. De bewoners werden ondergebracht bij gezinnen in Ermelo. Evacuatie was ook nodig voor de internaten in Zeist. Het tehuis voor blinden in Wolfheze nam zelfs vluchtelingen op.

Capitulatie

Al snel na de capitulatie konden geëvacueerden terugkeren naar de internaten en de tehuizen. Het onderwijs werd hervat en ook in de werkinrichtingen ging men weer aan het werk. Dat was niet het geval in de grote werkinrichting voor blinden in Rotterdam. Bij het bombardement van 14 mei 1940 was het gehele gebouw verwoest. Omdat de werkinrichting bij het begin van de oorlog op 10 mei al gesloten was vielen er geen slachtoffers onder de medewerkers. Velen van hen verloren wel hun woning. Door de verwoestingen ging niet alleen het gebouw maar ook het gehele vermogen van de werkinrichting – belegd in hypotheken en vastgoed – verloren. Daarmee kwam de werkgelegenheid en de loonbetaling voor de ruim 150 blinden in gevaar. De medewerkers konden nog een week doorbetaald worden. Daarna nam de Dienst Maatschappelijk Hulpbetoon de financiële ondersteuning over. Vervangende werkruimte werd gevonden in een oude tabaksfabriek maar niet voor alle medewerkers. Voor 16 vrouwen werd elders werkruimte gevonden en voor de mannen werd een roulatiesysteem opgezet waardoor zoveel mogelijk mensen aan het werk konden blijven. Maatschappelijk Hulpbetoon maar ook particuliere fondsen zorgden voor een aanvullende uitkering.

De eerste maatregelen van de bezetter.

Al snel na de capitulatie werden de eerste maatregelen door de bezetter genomen die ook gevolgen hadden voor de diverse instellingen. Het Instituut voor Onderwijs voor Blinden in Bussum was oorspronkelijk voortgekomen uit de kring van de Vrijmetselarij. De meerderheid van het bestuur bestond uit vrijmetselaars maar het instituut was in formele zin geheel onafhankelijk. Het voltallige bestuur moest zich echter terugtrekken en dook onder. De bezetter stelde een bestuurder aan maar bemoeide zich verder niet met de dagelijkse gang van zaken in het onderwijs en in de internaten. Dat zou de hele oorlog zo blijven en daardoor kon tot ver in 1944 min of meer normaal doorgewerkt worden. Dat gold ook voor het tehuis voor oudere blinden in Huizen.
Een kleine vereniging die al snel op gezag van de bezetter het werk moest beëindigen was de NOSOBE, de vereniging van blinde esperantisten. Vanwege het internationale karakter ervan werd het gebruik van Esperanto verboden. De brailleafdeling van de Openbare Bibliotheek in Amsterdam moest boeken in Esperanto al snel verwijderen.
Door de bezetter werd bepaald dat luistergeld betaald moest worden voor het bezit van een radio. De inning moest gebeuren door de PTT. De blindenbonden vroegen gezamenlijk vrijstelling aan voor blinden en dat verzoek werd ingewilligd. Toen in 1943 elk bezit van een radio werd verboden vroegen de blindenbonden vrijstelling van de bepaling dat radiotoestellen moesten worden ingeleverd. De directie van de PTT wilde wel meewerken aan vrijstelling voor blinden maar de bezetter was niet zo welwillend. Het argument daarvoor was dat er voor bejaarden, chronisch zieken en blinden een alternatief was: de door de bezetter gecontroleerde radiodistributie.

Charitas in oorlogstijd.

Ook al in 1940 werden publieke geldinzamelingen voor niet-commerciële instellingen en goede doelen verboden of aan strikte voorwaarden gebonden. De organisaties en instellingen in de blindensector hadden nooit overheidssubsidie gekregen en behoorden derhalve tot deze categorie. Ze werden beperkt in hun vrijheid om inkomsten te verwerven maar in de praktijk verschilden de maatregelen per instelling. Een aantal organisaties moest dit werk stopzetten of andere methodes vinden om inzamelingen voort te zetten. De Nederlandsche Blindenbibliotheek werd in 1941 gedwongen ingezameld geld af te dragen aan de bezetter. Giften en donaties werden daarna zoveel mogelijk uit de boeken gelaten. Legaten werden zolang dat mogelijk was niet opgeëist of bleven bij de notaris ‘in behandeling’. In veel gevallen kon de inning daardoor tot na de bevrijding opgeschort worden. De kerken hadden zich op het standpunt gesteld dat zij vereniging noch stichting waren en derhalve niet onder de bepalingen inzake geldwerving en collectes vielen. De Duitsers accepteerden de opvatting dat met kerken verbonden verenigingen en stichtingen ook gevrijwaard waren van het verbod om gelden te werven. Waarschijnlijk kon de vereniging tot Christelijk Hulpbetoon aan Blinden Sonneheerdt, die de werkinrichting en het tehuis in Ermelo exploiteerde, gebruik maken van een vrijstelling. De landelijk werkzame propagandist en coördinator op dat terrein kon de hele oorlogsperiode actief blijven. In het jaarverslag 1943-1944 worden stijgende inkomsten van donateurs gemeld en zelfs wordt gesproken over succesvolle straatcollectes in diverse plaatsen.
Een andere maatregel die veel instellingen en organisaties trof was de verplichte registratie bij de Kultuurkamer. Deze verplichting was voor de Nederlandse Blindenbond aanleiding de uitgave van het bondsorgaan voor leden en donateurs te stoppen. Aangenomen moet worden dat de blindenbibliotheken zich verder min of meer aan de verordeningen hielden. Het tijdschrift in braille van de blindenbibliotheek en de instellingen in Grave De Leidsman dreigde in september te moeten stoppen omdat de redacteur ervan weigerde lid te worden van de Kultuurkamer. Hij kreeg in maart 1943 het bericht dat er voor zijn blad geen verschijningsverbod gold maar wel voor het blad van de R.K. Blindenbond St. Odilia. De Leidsman kon daarna weer verschijnen tot het sluiten van de drukkerij in 1944 dat onmogelijk maakte.

De positie van Joden

Dramatisch waren de maatregelen tegen Joden. Zij mochten geen boeken meer ontvangen van de blindenbibliotheken, Joodse medewerkers verloren hun baan, Joodse leerlingen in de scholen en internaten en bewoners van tehuizen werden gedeporteerd. Het meest getroffen werd de blindenwerkinrichting in Amsterdam waar in 1943 27 Joodse medewerkers werden gedeporteerd. Geen van hen keerde terug. De Nederlandse Blindenbond verloor 100 leden, van wie de meesten in Amsterdam woonden. Begin 1943 kreeg de directrice van de woonvoorziening in Wolfheze opdracht vier Joodse bewoners te laten vertrekken. Zij werden door de Duitsers weggevoerd. Drie van hen zouden via Westerbork naar Duitsland en Polen worden gedeporteerd en daar worden vermoord. Een van hen – Jeanette van Ronkel – wist echter onderweg naar het station te ontsnappen en kon in Den Haag onderduiken bij de propagandist van de Nederlandse Blindenbond, Johan van den Berg. Hij organiseerde voor haar en ook anderen onderduikadressen waardoor zij de oorlog heeft overleefd. Van den Berg had in 1938 ook vier Oostenrijkse blinden opgevangen en zorgde er tijdens de oorlog voor dat zij steeds konden onderduiken. Hij gebruikte daarbij zijn contacten met leden van de blindenbond maar ook met betrouwbare ambtenaren in Den Haag.
Een lid van de Nederlandse Christelijke Blindenbond was weliswaar christen maar van Joodse afkomst. Op grond van de Duitse maatregel dat Joden geen lid mochten zijn besloot zij zelf aan het verbod gevolg te geven. Zij werd later gedeporteerd en in een concentratiekamp vermoord. Het bestuur van de Nederlandse Blindenbond weigerde Joodse leden te verwijderen uit het ledenbestand en beriep zich erop dat in de ledenadministratie geen aantekeningen waren gemaakt van de godsdienst van de leden. Diverse leden gaven echter individueel wel gehoor aan het verbod van de Duitsers en zegden het lidmaatschap op. Onder hen was ook een lid van het bondsbestuur. Ook de blindenbibliotheken kregen te maken met de verordening dat er geen boeken meer geleend mochten worden aan Joodse lezers. Aangenomen moet worden dat in het algemeen hieraan werd voldaan. De Nederlandsche Blindenbibliotheek protesteerde tevergeefs bij de bezetter tegen het verbod studiemateriaal te leveren aan een Joodse jongen die op dat moment nog wel toestemming had om een studie te volgen. Hoewel er wel protesten klonken tegen de anti-Joodse maatregelen van de bezetter werd er nauwelijks concrete actie gevoerd. Het bestuur van de Ermelose instellingen achtte dat zelfs niet nodig omdat de instelling niet of nauwelijks Joodse donateurs, medewerkers of bewoners had. De werkinrichting in Rotterdam verloor 1 Joodse medewerker. Na de oorlog bleek dat 4 Joodse leerlingen van het Instituut in Bussum en 1 bewoner van het tehuis daar in concentratiekampen waren vermoord.

Tekorten aan voedsel en grondstoffen

Alle instellingen hadden vanaf het begin van de oorlog een tekort aan voedsel en grondstoffen. Het tehuis in Ermelo en ook het internaat in Zeist konden de problemen enigszins opvangen omdat ze grond hadden waarop aardappels en groenten werden verbouwd. De werkinrichtingen hadden in de loop van de oorlog steeds meer te maken met een tekort aan grondstoffen voor de producten die gemaakt werden. Er werden daarom volop pogingen gedaan werkopdrachten binnen te halen voor bijvoorbeeld reparatie van bestaande producten of er werd gezocht naar vervangend werk. De werkinrichting Sonneheerdt in Ermelo zette een programma op voor omscholing van medewerkers. Een aantal medewerkers leerde machineschrijven en kwam daardoor in aanmerking voor kantoorfuncties in het bedrijfsleven. De brailledrukkerij had de afzet naar Nederlands Indië verloren maar had al in 1941 grote opdrachten van het Nederlands Bijbelgenootschap voor de productie in braille van Bijbelboeken verworven. Later kreeg het ook de opdracht van de Nederlandse Omroep voor de productie van de luistergids in braille. Desondanks kwam het werk in de drukkerij regelmatig stil te liggen. De werkinrichting in Rotterdam zag zich in 1944 gedwongen te sluiten door de stagnerende aanvoer van materiaal en grondstoffen. Aangenomen moet worden dat ook de werkinrichtingen voor blinden elders in het land met vergelijkbare omstandigheden te maken hadden.
De werkinrichting in Amsterdam ging uit van de Vereniging tot Werkverschaffing aan Hulpbehoevende Blinden. Direct na het begin van de oorlog leidde het tekort aan grondstoffen tot de noodzaak de productie te beperken. Toen het bestuurslid F.P.Guépin wethouder werd voor de nationaalsocialisten lieten de medebestuursleden weten dat zij dat onverenigbaar vonden met het bestuurslidmaatschap van de vereniging. Guépin liet zich tot beheerder van de vereniging aanstellen en ontsloeg twee bestuursleden. Dat was aanleiding voor de andere bestuursleden om zich terug te trekken. Er kwam een nieuw bestuur dat zich geheel voegde naar de opdrachten van de wethouder en de bezetter. Het personeel diende een solidariteitsverklaring te ondertekenen. Het medezeggenschapsorgaan van medewerkers werd opgeheven. Het nieuwe bestuur signaleerde al snel dat er een groot aantal joden werkzaam was. Deze werden naar concentratiekampen gedeporteerd van wie niemand zou terugkeren. Na de bevrijding keerde het oude bestuur weer in functie terug. Een van de bestuursleden, de verzetsman J. Boissevain, was in het concentratiekamp Buchenwald omgekomen.
Van het toen nog maar kort bestaande Nederlands Geleidehondenfonds is betrekkelijk weinig bekend over de oorlogsjaren. Natuurlijk was het voedsel voor de honden in de opleiding een voortdurend probleem maar dat was ook het geval met de honden die al bij blinden werkten. Het is aannemelijk dat de bezetter er aan meewerkte dat er vers vlees voor honden te krijgen was bij de abattoirs. Er zijn zelfs voedsel distributiebonnen gevonden waarop uitdrukkelijk vermeld stond dat het vlees voor een blindengeleidehond bestemd was. Soms was het vlees met een kleurstof herkenbaar gemaakt om daarmee particuliere consumptie te voorkomen. In de meeste gevallen zullen zowel blinden als geleidehonden sterk geleden hebben onder de oorlogsomstandigheden. Toch werden er tijdens de oorlog jaarlijks circa 25 honden afgeleverd, waarvan het merendeel in Amsterdam. De vraag naar geleidehonden nam kort na de oorlog sterk toe, mede door de toename van het aantal oorlogsgewonden.

De blindenlectuurvoorziening

De blindenbibliotheken kregen – zoals dat ook het geval was met openbare bibliotheken – te maken met een toenemende leesbehoefte. Hoewel daar geen concrete gegevens over zijn is het zeer aannemelijk dat zij rekening moesten houden met de verordeningen met betrekking tot de samenstelling van de collectie. De Utrechtse blindenbibliotheek – een afdeling van de Openbare Bibliotheek – moest in 1941 de werkzaamheden beëindigen in verband met de benarde huisvestingssituatie. De ruim 40 lezers en de groep van enkele tientallen vrijwillige brailleerders werden overgedragen aan de Nederlandse Blindenbibliotheek. Dat gebeurde ook met het gehele boekenbestand. In die collectie zaten veel titels die door de bezetter niet waren toegestaan. In naam werden de niet toegestane titels vernietigd maar in feite werden ze opgeslagen in de kelders van het gebouw van een verzekeringsmaatschappij in Den Haag. Daar kwamen ze na de bevrijding weer tevoorschijn. Van geheel andere orde was de verbranding van boeken in de Le Sage ten Broek Blindenbibliotheek in Grave. Een nieuwe directeur stelde andere eisen aan het rooms-katholieke karakter van de collectie dan zijn meer liberale voorganger had gedaan. Hij gaf opdracht om de niet door hem goedgekeurde titels te verbranden. Dat werd voor een groot gedeelte voorkomen door het optreden van de medewerkers die de boeken elders op het terrein in veiligheid brachten. In het najaar van 1944 werd de verzending van braillebanden voor de bibliotheken praktisch onmogelijk. Het gevolg was dat er nog hoofdzakelijk lezers boeken leenden die er nog gemakkelijk zelf hun boeken konden halen of een beroep konden doen op anderen. Hetzelfde was het geval voor de lezers van de brailleafdelingen van de openbare bibliotheken in Amsterdam en Groningen. In Groningen was het aantal lezers in 1944 sterk toegenomen omdat er daar relatief veel evacuees uit vooral het westen van het land terecht waren gekomen.

Het leven in de tehuizen

Het leven in de tehuizen ging zo goed mogelijk tijdens de oorlog door. De jaarverslagen en notulen van de bestuursvergaderingen van Sonneheerdt geven daar een goed inzicht in. Het tehuis telde circa 40 bewoners. Er kwamen nieuwe bewoners, anderen vertrokken – soms door huwelijk – naar elders, er overleden bewoners. Als het eigen inkomen van bewoners niet toereikend was werd een beroep gedaan op kerken, zorginstellingen of gemeenten van herkomst van een bewoner. Vooral de handhaving van de soms strikte huisregels en de onderlinge verhoudingen in het huis waren onderwerp van bespreking in het bestuur. Met enige regelmaat was er overleg met vertegenwoordigers van de blindenbonden die klachten hadden ontvangen over gedragingen van personeel of van andere bewoners. Ook de gevolgen van de oorlogsomstandigheden voor de
werkinrichting en het tehuis vroegen aandacht. Het lijkt er echter op dat de oorlogsjaren relatief probleemloos verliepen. Dat was ook in het tehuis in Wolfheze het geval totdat dat in september 1944 ingrijpend zou veranderen.
Hoewel er in Rotterdam geen sprake was van een tehuis werden veel blinden overdag ‘aangenaam’ beziggehouden in een soort ontmoetingscentrum. Er werd hen voorgelezen, er werd onderwijs gegeven en gezongen en er waren onder meer met kerst optredens. Er was zelfs gelegenheid voor zwemmen en gymnastiek.

De blindenbonden

De drie blindenbonden moesten hun activiteiten al kort na het begin van de oorlog drastisch beperken. Het bestuur van de Nederlandse Blindenbond besloot in 1941 ondergronds te gaan. Het wilde zich niet laten registreren bij de Kultuurkamer en niet voldoen aan allerlei verordeningen. De propagandist van de vereniging kreeg opdracht zoveel als dat nog mogelijk was het contact met de leden te onderhouden. Het ledenorgaan De Blindenbode verscheen in december 1941 voor het laatst en zou pas begin 1946 weer verschijnen. Zo goed en zo kwaad als het nog ging bleven de besturen van de twee andere bonden nog functioneren en de bladen uitgeven. Het blad van de Rooms-katholieke blindenbond St. Odilia, ‘RK. Blindenorgaan’, kreeg in 1943 een verschijningsverbod. De laatste aflevering dateert van mei 1943. Het blad kon in de braille-leesvorm echter nog tot september 1944 met enige regelmaat verschijnen. Het ledenorgaan van de NCB De Blindengids kreeg geen verschijningsverbod. Het is tot en met augustus 1944 verschenen toen dat door gebrek aan papier, de spoorwegstaking en problemen met de postverzending niet meer mogelijk was.
In de bladen is – voor zover ze verschenen – veel aandacht gegeven aan de verwoestingen in Rotterdam en de gevolgen voor de leden die in de werkinrichting werkzaam waren. Het blad van de NCB deed diverse keren een oproep om onderdak te bieden aan mensen die dakloos waren geworden door de bombardementen en vermeldde regelmatig namen van leden van wie niet bekend was waar ze terecht waren gekomen. De drie bonden organiseerden nog wel op plaatselijke schaal sociale activiteiten voor de eigen leden en daar werd in de bladen ook aandacht aan geschonken. In veel artikelen werd zorg uitgesproken over de gevolgen van de bezetting voor het dagelijks leven en de moeilijke tijdsomstandigheden die een normaal functioneren van de bonden onmogelijk maakten. Desalniettemin slaagden de NCB en St. Odilia er nog in bestuursvergaderingen en huishoudelijke vergaderingen met leden te organiseren. Voor zover dat mogelijk was verleenden blinden ook onderlinge hulp aan ‘lotgenoten’. De in de jaren ’30 gelegde contacten van bestuursleden bleven tijdens de oorlog in de informele sfeer intact. Dat betekende dat waar nodig ook gezamenlijk voor de belangen van blinden kon worden opgekomen. Dat gebeurde onder meer landelijk met betrekking tot de eerdergenoemde vrijstelling voor het betalen van luistergeld. Met de werkinrichtingen werd onder meer gesproken over de beloning en andere arbeidsvoorwaarden en in diverse plaatsen werd overlegd met de overheid over aanvulling van lonen met een uitkering. In Amsterdam stonden de beloningsverschillen tussen de drie daar bestaande werkinrichtingen een goede samenwerking in de weg. In diverse steden waren zgn. blindencommissies actief die het overleg met werkinrichtingen en de gemeente voerden. Gezamenlijk besloten de hoofdbesturen om niet in te gaan op de druk van de bezetter om de bonden te laten fuseren en een door de bezetter aan te wijzen bestuurder te accepteren. De bonden konden zich met succes beroepen op de historische achtergrond van de verzuiling in Nederland die een afgedwongen fusie ongewenst maakte. Hoewel de Nederlandse Blinden Bond in 1940 feitelijk ondergronds was gegaan bleven diverse bestuursleden actief in het overleg.
Voor zover na te gaan lieten de bonden zich niet openlijk uit over de politieke situatie. Een uitzondering was het bestuur van St. Odilia dat in september 1940 schriftelijk adhesie betuigde aan de Nederlandse Unie en de leden opriep zich bij die beweging aan te sluiten. Kennelijk had deze oproep nogal wat ophef veroorzaakt. Twee maanden later liet het bestuur in het R.K. Blindenorgaan weten dat het zich allerminst op politiek terrein had willen begeven maar vooral had willen benadrukken dat ‘heel het Nederlandse volk in een ware eenheid in deze ernstige tijden de handen in elkaar zou slaan en gezamenlijk zou werken voor het heil van de gemeenschap’.
In de eerste edities van de bladen na de bevrijding werd vanzelfsprekend ingegaan op het verenigingswerk in de oorlogsjaren. De Blindengids verscheen weer in september 1945 en wijst erop dat alle mogelijke verenigingen waren opgeheven, dat bladen werden verboden en bezittingen door de bezetter in beslag werden genomen. Dat overkwam de NCB niet: ‘vermoedelijk zal dat wel geweest zijn, omdat de bezetter ons “nicht gefährlich” vond. Sympathie zal het wel niet geweest zijn’, schrijft De Blindengids. Het R.K. Blindenorgaan schrijft met enige stelligheid dat er in deze bond geen NSB-ers en verraders zijn geweest.
De Blindenbode verscheen pas in 1946. Uitgebreid wordt stilgestaan bij het feit dat vele leden getroffen waren door het verlies van huis en van have en goed en door de ontberingen van de Hongerwinter. Die hadden een aantal leden het leven gekost. ‘Maar hun aantal zinkt in het niet tegenover dat van de Joodse lotgenoten, die door de waanzinnige wreedheid van den bezetter zijn weggevoerd, om ergens in den vreemde een ellendige dood te vinden’. Het herstel na de oorlog voor de neutrale bond werd nog bemoeilijkt door het feit dat het archief en de leden-en donateursadministratie – die in Arnhem waren ondergebracht – geheel waren vernietigd bij de bombardementen in 1944.

De Hongerwinter

In het najaar 1944 werd het zuiden van het land bevrijd. Maar overal in het land moesten de ontberingen van de Hongerwinter nog komen. De kinderen in de internaten in Grave werden na de invasie in Normandië op 6 juni 1944 zoveel mogelijk naar huis gestuurd. Hun plaats werd ingenomen door evacués uit de stad Nijmegen waar bij het bombardement op 22 februari 1944 grote verwoestingen waren aangericht. Het werk in de brailledrukkerij werd in september 1944 geheel stilgelegd. De gebouwen in Grave werden daarna bevolkt door geallieerde soldaten, evacués, een aantal fraters en nog een aantal blinden die nergens anders konden worden ondergebracht. Die situatie zou tot in april 1945 zo blijven. Het onderwijs en de drukkerij lagen de hele winter stil.

De gevechten in het midden van het land en in de omgeving van Arnhem leidden tot grootschalige evacuaties. De school van Bartiméus in Zeist had bijna alle kinderen naar huis gestuurd. In het jongensinternaat werden in 1944 bejaarde evacués uit Wageningen ondergebracht. De gebouwen werden in april 1945 gevorderd door de Duitsers, eerst om er oudere zeelieden uit Egmond onder te brengen en later Duitse soldaten. In het meisjesinternaat verbleef het personeel met een paar kinderen, maar ook daar werden Duitse soldaten ingekwartierd. Pas in september 1945 kon weer een begin worden gemaakt met de lessen. Van verstoring van het dagelijks leven van de blinden in Ermelo was echter nauwelijks sprake, maakt het jaarverslag van Sonneheerdt duidelijk.
Dat was heel anders in het tehuis in Wolfheze. Het gebouw werd bij de slag om Arnhem getroffen door afzwaaiers van de geallieerden. De 50 blinde bewoners en het personeel werden ondergebracht in de schuilkelders die al voor de oorlog waren aangelegd. Omdat het daar te gevaarlijk werd verhuisden zij eerst naar particulieren en zomerhuisjes in Wolfheze. Op 25 oktober vertrokken bewoners, personeel en onderduikers – totaal 65 personen – naar het Instituut tot Onderwijs en de tehuizen in Bussum. Daar werd de Hongerwinter doorgebracht. Pas op 19 september 1945 konden zij terugkeren naar Wolfheze. Het gebouw was onherstelbaar beschadigd en daarom werden zij ondergebracht in Hotel Wolfheze. Pas in 1950 kon een nieuw gebouw betrokken worden.

Na de bevrijding

De meeste instellingen en organisaties pakten het werk na de oorlog zo snel en zo goed mogelijk weer op. Er was vooral blijdschap over de herwonnen vrijheid.
In een aantal geraadpleegde bronnen wordt de conclusie getrokken dat de organisaties en instellingen niet te maken hebben gehad met extra beperkende maatregelen maar dat er ook geen sprake van is geweest dat ze gespaard zijn. Het algemene beeld is echter dat mensen met een visuele beperking en hun organisaties en instellingen in ons land ongemoeid werden gelaten. Een uitzondering gold Joodse mensen. Ten aanzien van de maatregelen van de bezetter pasten besturen en directies zich in het algemeen wel aan. De verordeningen werden strikt uitgevoerd maar er werd steeds gezocht naar oplossingen om de negatieve gevolgen zoveel mogelijk te beperken. Ook werden uitwegen gevonden om het werk ongestoord voort te zetten. De blindenbibliotheken voldeden aan de formaliteiten, o.a. met betrekking tot papiergebruik en het uitsluiten van het leveren van boeken aan Joodse blinden. De werkinstellingen pasten waar mogelijk hun werkzaamheden aan en probeerden opdrachtgevers en klanten tevreden te stellen. Aan het ontslag van Joodse medewerkers wisten de instellingen niet te ontkomen en in een enkel geval werd er zelfs min of meer aan meegewerkt. Er zijn voorbeelden bekend van vormen van verzet en hulp aan onderduikers. Vaak was er dan sprake van individuele actie van blinden en stilzwijgende medewerking van de leiding van instellingen. De propagandist van de Nederlandse Blindenbond verleende op die manier actieve hulp aan Joodse blinden en onderduikers. Een bewoner van het tehuis en medewerker van de werkinrichting in Ermelo plaatste een radio op de zolder van de werkinrichting. Hij ving berichten op, typte deze uit en vermenigvuldigde die op een stencilapparaat. Op die manier werd de krant Het vrije woord in de omgeving van Ermelo verspreid vanuit de instelling waarvan bestuur en directie een vooral zakelijke maar enigszins dubbelzinnige relatie hadden met de bezetter. Van het personeel in Ermelo zou in ieder geval een persoon openlijk gesympathiseerd hebben met de bezetter. Dat gebeurde tot ontsteltenis van het bestuur ook bij de Nederlandsche Blindenbibliotheek in Den Haag. Na de oorlog bleek dat de directrice sinds 1943 lid was geweest van de NSB. Daarvan had zij nooit iets laten blijken. Met zekerheid kon het bestuur later ook vaststellen dat zij niet toegestane activiteiten nooit heeft aangegeven. Zonder proces is ze in de loop van 1946 – mede op verzoek van het bestuur van de bibliotheek – uit gevangenschap ontslagen maar vanzelfsprekend niet teruggekeerd bij de blindenbibliotheek.

Geraadpleegde bronnen
U. Anema, Het Schild in Wolfheze; de bijzondere geschiedenis van het centrum voor blinde en slechtziende ouderen. Wolfheze, Het Schild, 2012.
A. Bakker en K. Tinga. Vooraan. Honderd jaar blindengeleidehond. Amsterdam, Boom, 2016.
J. van den Berg. Blinden: mensen als iedereen; een opmerkelijk levensverhaal. Wageningen, Zomer & Keuning, 1977.
C. Boele. Rechtvaardigheid boven weldadigheid; de emancipatie van de blinden in Nederland in de XXste eeuw. Utrecht, Landelijke Stichting voor Blinden en Slechtzienden, 1992.
H.Fidder. Zorgen door zegen; enkele grepen uit de wordingsgeschiedenis van het christelijk blindentehuis ‘Sonneheerdt’ te Ermelo. Ermelo, Sonneheerdt, 1971.
C.H.C. Frijters. Lezen gaat ongezien; honderd jaar lectuurvoorziening aan blinden en slechtzienden en de rol van de Nederlandsche Blindenbibliotheek daarbij. ’s-Gravenhage, Vereniging De Nederlandsche Blindenbibliotheek, 1987.
Gedenkboek ter gelegenheid van het 30-jarig bestaan van het Christelijk Blindeninstituut Bartiméus te Zeist. Zeist, Bartiméus, 1949.
A.A.M. van Hulten. “Voor wie des daags de zon niet schijnt…”; 125 jaar Rotterdams Blindenwerk particuliere zorg – maatschappelijke integratie. Rotterdam, Stichting Historische Publicaties Roterodanum, 1984.
Bart Janssen. Van reglette tot diskette; 125 jaar brailledrukkerij 75 jaar Bibliotheek Le Sage ten Broek. Nijmegen, Stichting Bibliotheek Le Sagen ten Broek, 1994.
P.W.Klein. De Stichting Blindenhulp 1899-1999; een patroon van verandering. Den Haag, Stichting Blindenhulp, 1999.
P. van Trigt. Blind in een gidsland. Over de bejegening van mensen met een visuele beperking in de Nederlandse verzorgingsmaatschappij, 1920-1990. Hilversum, Verloren, 2013.
J. Vos. Tastend door de tijd. Twee eeuwen onderwijs en zorg voor slechtziende en blinde mensen. Boom, 2008.
14
Ad van der Waals. Gewoon anders lezen in de openbare bibliotheek; de geschiedenis van de openbare bibliotheekvoorziening voor mensen met een visuele of andere leesbeperking. Leeuwarden, Uitgeverij Elikser, 2013.
Verder de tijdschriften van de blindenbonden in de periode 1940-1946: De Blindenbode (Nederlandse Blinden Bond), de R.K. Blindenorgaan (Sint Odilia) en de Blindengids (Nederlandse Christelijke Blindenbond). Tevens met betrekking tot Werkinrichting Amsterdam: Inventaris van het Archief van de Vereniging tot Werkverschaffing aan Hulpbehoevende Blinden in het Stadsarchief Amsterdam. www.archief.Amsterdam.nl. inventarisnr. 1390.
April 2020
Ad van der Waals

Historie: De zaak ‘Rietdijk’.

4 februari, 2020Geschiedenis, Opiniestukdiscriminatie, eutenasie, Gehandicaptenraad, historie, rietdijk, strafrecht, Tweede KamerJan Troost

Cultuur filosoof Wim Rietdijk 1927-2020 is op 22 april 2020 overleden. De laatste jaren leed hij aan Parkinson. We zijn het zeker nooit eens geworden! Maar wat waar is, is waar mede dankzij zijn visie staat handicap als grond van discriminatie wel in het strafrecht. Wim rust zacht. Onderstaand artikel heeft op 16-5-2020 in Het Haarlems Dagblad gestaan. Wat ik goed begrijp is dat zijn dochter hier op reageerde en heb bij haar het volgende bericht op haar Linked Inn gedeeld.

“Beste Candide wens je veel sterkte met het overlijden van je vader Wim Rietdijk. Al hoe wel we de degens gekruist hebben tijdens meerdere uitzendingen en debatten over zijn visie over zijn uitspraken in de Holle diamant. Zijn visie zal ik nooit delen. Maar dat staat los van zijn persoon. Sterkte”

Haarlems Dagblad

Over de doden…
is een rubriek waarin het leven wordt beschreven van onlangs overleden bekende en minder bekende mensen. Weet u iemand die postuum een plek in de krant verdient? Mail dan naar stadsredactie@haarlemsdagblad.nl

Verdediger van euthanasie kan zelf leven met handicap

Voormalig voorzitter Jan Troost van de Gehandicaptenraad zet bij het overlijden van cultuurfilosoof Wim Rietdijk even een aantal emoties opzij. ,,We zijn het nooit eens geworden! Maar mede dankzij zijn visie staat handicap als grond van discriminatie wel in het strafrecht. Wim rust zacht.”Aanvankelijk is Rietdijk als cultuurfilosoof eigenlijk maar in een zeer kleine kring bekend. De theoretisch fysicus en wiskundige schrijft voor Filosofie Magazine wel Een filosofie voor het cybernetisch-biotechnische tijdperk, maar zijn lezerskring is zeer beperkt. En nog steeds, want De Slegte is zijn belangrijkste verkooppunt. De docent aan het Lorentz Lyceum in Haarlem brengt zijn leven in relatieve rust door. Maar op 5 februari 1999 verandert dat op slag. Parool journalist Maurits Schmidt tekent in zijn boek De holle diamant een aantal uitspraken op van Rietdijk. De holle diamant handelt over New Age, de beweging van spiritualisten die ook weer ter ziele lijkt.In het boek stelt Wim Rietdijk dat mensen die geestelijk of lichamelijk onvolwaardig zijn door middel van abortus of euthanasie gedood zouden moeten worden. Rietdijk spreekt over ‘die paar mongooltjes’, die ouders veel leed berokkenen en de maatschappij veel kosten. Ook de veelbesproken bioloog Midas Dekkers laat zich niet onbetuigd met een pleidooi voor ingrijpen in de erfelijkheid door selectie en manipulatie om te voorkomen dat het menselijk ras ten onder gaat. Rietdijk gaat wat verder en namens de Gehandicaptenraad stapt Jan Troost naar de politie om aangifte te doen. ,,Ik was echt geschokt door zijn stelling dat degene bij wie voor of na de geboorte vastgesteld kan worden dat hij geestelijk of lichamelijk inferieur is, gedood zou moeten worden. Historisch gezien lijkt dit op het debat dat in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog werd gevoerd. Dit kan echt niet, dachten we, daarom stapte ik naar de politie.”Met gevoel voor publiciteit nodigt Troost een cameraploeg van RTL uit om aanwezig te zijn bij de aangifte. De dagen erna breekt er een mediaoffensief los. In kranten en op televisie komt ‘de zaak Rietdijk’ op de voorgrond te staan. De hoofdrolspeler gaat daarbij de confrontatie niet uit de weg. Bij Barend en Van Dorp discussieert hij met Jan Troost.Troost: ,,Iedereen heeft recht op zijn eigen mening maar er zijn grenzen. Daar ging hij overheen. De woorden die hij sprak hadden ook uit Mein Kampf kunnen komen. Ik wilde wel in debat maar kreeg niet het gevoel dat wij een millimeter dichter bij elkaar konden komen. Hij was een volstrekte rationalist die volledig in zijn eigen woorden geloofde.”Ook in Haarlems Dagblad openbaart Rietdijk veelbesproken visies. Bijvoorbeeld over de zorgindustrie die midden vorige eeuw is ontstaan. ,,Progressieven wilden in de jaren dertig en na 1945 wat doen voor zwakkeren. Maar langzamerhand werden er zoveel zwakkeren verzorgd, dat die verzorgingsindustrie een macht op zichzelf werd die voortdurend de lof zong op achterhoedes en onderklassen. Ik constateer dat men van linkse zijde buitengewoon soft is ten opzichte van verloedering. Ik voel voor die achterblijvers niet zoveel. Dat is de reden dat ik zeer positief sta tegenover eugenetica en genetische manipulatie.”De laatste acht jaren van zijn leven wordt Rietdijk zelf getroffen door lichamelijk en geestelijke achteruitgang als de ziekte van Parkinson zich bij hem manifesteert. Jan Troost, die is geboren met een botweefselaandoening, herinnert zich een gesprek: ,,Ik heb daarin tegen hem gezegd: Wat je over het begin van het leven zegt, geldt ook voor het eind. Hij zag het leven met een handicap niet als volwaardig, maar koos daar uiteindelijk zelf wel voor. Dat is een beetje triest.

Jacob van der Meulen
Verslaggever Haarlems Dagblad

Op de site van de Landelijke Gehandicaptenraad stond dit verslag over “de zaak Rietdijk” die ik volledig heb overgezet zoals die toen op onze site stond. Voor de volledigheid heb ik delen van de discussie zoals die bij diverse omroepen plaats vond een korte montage gemaakt.

De aanleiding

Begin februari 1999 besloot de Gehandicaptenraad actie te ondernemen tegen de beledigingen van mensen met een functiebeperking. Al geruime tijd hielden de discriminerende uitlatingen van de natuurkundige en zich cultuurfilosoof noemende Wim Rietdijk de gemoederen binnen de Gehandicaptenraad bezig.

Boekomslag de holle diamant — De holle diamant

Vooral in een vraaggesprek met Parooljournalist Maurits Schmidt, opgetekend in het boek ‘De holle diamant’, beledigt Rietdijk lichamelijk en verstandelijk gehandicapten. In Engeland kwam de bondscoach van het Engelse voetbalelftal in het nieuws met de uitspraak dat een handicap een manifestatie is van fouten begaan in een eerder leven. Leven met een handicap is in deze optiek dus een straf. Hoog tijd kortom om actie te ondernemen. De Gehandicaptenraad besloot aangifte van belediging door Rietdijk te doen bij de politie in Utrecht, en een eventuele maatschappelijke discussie niet uit de weg te gaan.

Utrecht, 5 februari 1999 Persbericht

GEHANDICAPTENRAAD-VOORZITTER STAPT NAAR DE POLITIE WEGENS BELEDIGINGEN VAN MENSEN MET EEN FUNCTIEBEPERKING

Namens de Gehandicaptenraad gaat voorzitter Jan Troost een dezer dagen aangifte doen bij de politie wegens belediging door de natuurkundige en cultuurfilosoof C.W. Rietdijk. De Gehandicaptenraad is van mening dat er een einde moet komen aan dergelijke grievende openbare uitspraken. Troost voelt zich ook persoonlijk gekwetst door Rietdijks uitlatingen over mensen met een functiebeperking in het boek ‘De holle diamant’ van Maurits Schmidt. Rietdijk beweert hierin onder meer dat mensen die “geestelijk of lichamelijk onvolwaardig” zijn door middel van abortus of euthanasie gedood zouden moeten worden.

Het is een kwalijke zaak dat mensen met een functiebeperking regelmatig het doelwit zijn van belediging of discriminatie. De zaak van de Engelse voetbalcoach heeft velen in Engeland en daarbuiten diep geraakt. Met name op het terrein van de erfelijkheidsleer worden tegenwoordig wilde en grievende uitspraken gedaan. In het boek ‘De holle diamant’ pleit ook de bekende bioloog Midas Dekkers voor ingrijpen in de erfelijkheid door selectie en manipulatie om zo te voorkomen dat het menselijk ras ’ten onder gaat’. De uitlatingen van Rietdijk in hetzelfde boek gaan echter nog veel verder. Wanneer van iemand voor óf na de geboorte vastgesteld kan worden dat hij geestelijk of lichamelijk inferieur is, dient hij gedood te worden, stelt Rietdijk. Deze absurde selectie van mensen zou men niet aan de ouders van een kind over moeten laten, aldus Rietdijk, maar aan een meerderheid van de bevolking. Ook legt de natuurkundige een causaal verband tussen selectieve abortus en euthanasie en de toename van menselijk geluk.

Deze uitspraken zijn uitermate beledigend voor iedereen met een functiebeperking. De Gehandicaptenraad heeft daarom besloten om een klacht bij de politie in te dienen wegens belediging door Rietdijk, de auteur van bovengenoemde uitspraken. In het strafrecht wordt belediging in artikel 266 omschreven als opzettelijke aanranding van eer of goede naam, op beledigende wijze, onafhankelijk van de juistheid der betichting. De Gehandicaptenraad heeft alle redenen om aan te nemen dat de klacht op grond van dit artikel in behandeling zal worden genomen.

De aangifte

Maandagmiddag 8 februari 1999 stapte Jan Troost, voorzitter van de Gehandicaptenraad, daadwerkelijk naar de politie en deed hij namens de Gehandicaptenraad aangifte van belediging van mensen met een functiebeperking.

De politie maakte proces-verbaal op en droeg de zaak over aan het Openbaar Ministerie, dat zal beslissen of het tegen Rietdijk kan gaan procederen. De aangifte in het politiebureau werd gefilmd door een ploeg van RTL-televisie. Troost werd diezelfde middag nog voor de camera’s geïnterviewd. Maandagavond was de aangifte dan ook op de televisie in de nieuwsprogramma’s van RTL. Een kleine mediastorm kondigde zich hiermee aan.

De beledigende uitspraken

In het proces-verbaal moest Troost aangeven welke uitlatingen van Rietdijk beledigend zijn. Hiervoor werd verwezen naar de interviewtekst in ‘De holle diamant’, bladzijden 68 en 69. Daar staat onder meer:

‘Het zou totaal onredelijk en immoreel zijn als er minder ruimte zou komen voor hoogstaande en begaafde mensen, omdat er wat ruimte voor de mongooltjes nodig was.’ Interviewer: ‘Ach, die paar mongooltjes…’ Rietdijk: ‘Dat is ook niet mijn belangrijkste argument. Het gaat ook om het leed dat je ouders ermee aandoet.’

‘Bepalen we ons tot wat nu reëel is, dan zie je categorieën geestelijke en lichamelijke onvolwaardigheid, die soms voor het kind en bijna altijd voor de ouders groot lijden betekenen, en verder voor de maatschappij een heleboel extra (financiële) zorg. En als we dan toch al te veel mensen hebben, heb ik geen enkele morele aarzeling deze kinderen via abortus of later via euthanasie toch te doen inslapen.’

‘(Degenen die de grootste bezwaren tegen euthanasie hebben) zouden zo’n ongelukkige een leven moeten gunnen waarin hij niet zit opgesloten in een totaal onvolwaardige behuizing.’

Uit deze passages blijkt dat Rietdijk stelt dat mensen met een functiebeperking onvolwaardige en ongelukkige wezens zijn, die door aanwezigheid hun ouders leed bezorgen. Om dit leed tegen te gaan, en om wat levensruimte te creëren voor de hoogwaardige mensen (lees: mensen zonder handicap), zou het verstandig zijn vroegtijdig in te grijpen in de zwangerschap of abortus te plegen.

Reacties in de media

Op de dag van de aangifte, maandag 8 februari, was de Gehandicaptenraad zoals gezegd te zien in de nieuwsprogramma’s van RTL. Bovendien haalde het nieuws dezelfde dag reeds een twaalftal kranten. Vanaf die dag werd de afdeling PR & Voorlichting voortdurend gebeld door journalisten uit het hele land. De 9e maakten 22 landelijke en regionale kranten melding van wat ‘de zaak Rietdijk’ is gaan heten.

De stroom publiciteit duurt tot op heden. Vanzelfsprekend is daarbij het accent geleidelijk verschoven van actueel nieuws naar uitgebreide reportages en interviews en intellectuele beschouwingen. Vanaf maandag de 8e werd er ‘achter de schermen’ druk overlegd met de redactie van het tv-programma ‘Barend en Witteman’, dat op woensdag 10 februari geheel aan de zaak Rietdijk gewijd zou zijn.

In het programma discussieerden Troost, Rietdijk, een arts en een moeder van een gehandicapt kind onder leiding van Sonja Barend. Ook enkele radiozenders maakten een item of een heel programma over de discussie die inmiddels behoorlijk op gang begon te komen. Bij zijn optredens in de media bleek Rietdijk in het geheel niet van inzicht veranderd, sterker: hij zei zelfs dat het een goed idee zou zijn om de leeftijd waarop men gehandicapte kinderen kan ‘doen inslapen’ vrij te laten tot vier jaar!

Vragen in de Tweede Kamer

De uitlatingen van Rietdijk en de aangifte van de Gehandicaptenraad waren aanleiding voor Kamervragen aan minister Korthals van Justitie. Op een viertal vragen van Kees van der Staaij (SGP) antwoordde de minister dat ook hij wacht op de afronding van het onderzoek van het Openbaar Ministerie. Wel liet hij weten de stelling dat ernstig lichamelijk en geestelijk gehandicapten gedood zouden moeten worden ‘verwerpelijk’ te vinden. Of Rietdijk strafbaar is, of dat het recht op vrijheid van meningsuiting zwaarder weegt, moet worden bekeken. Jan Troost schreef brieven aan minister-president Kok en koningin Beatrix. Hierin legde hij uit dat uit de zaak Rietdijk wederom blijkt dat mensen met een functiebeperking meer rechtsbescherming zouden moeten krijgen. Deze zaak is niet los te zien van het pleidooi voor opname van de grond handicap in artikel één van de Grondwet, het anti-discriminatie-artikel. De aangeschreven personen stuurden de brieven door aan minister Borst en staatssecretaris Vliegenthart van VWS. In meer informele contacten sprak Troost over de affaire met enkele Kamerleden.

Steun voor de Gehandicaptenraad

De Gehandicaptenraad ontving talloze steunbetuigingen van organisaties en (ouders van) mensen met een functiebeperking. Anti Discriminatie Bureau regio Haarlem (Rietdijk woont in Bloemendaal) stuurde een mooie brief en bood hulp aan. De Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN), de Federatie van Ouderverenigingen (FvO) en de Stichting Down syndroom (SDS) traden met de Gehandicaptenraad in contact en brachten vervolgens allemaal eigen persberichten uit waarin zij hun afschuw over de beledigingen uitspraken. Ook de SDS deed aangifte van strafbare feiten, daarbij Rietdijks latere uitspraken bij ‘Barend en Witteman’ betrekkend. De FvO ging zich eveneens bezinnen op het aanspannen van een procedure tegen Rietdijk.

In de Pers

Trouw : Gehandicapten klagen cultuurfilosoof aan.9 februari1999

Volkskrant: Abortuspraktijk maakt Nederland rijp voor eugenetica 17 februari 1999

De Groene Amsterdammer: Optimaal geluk 24 februari 1999

Filosofie magazine : Rietdijk wordt niet vervolgt 12 januari 2000

RD.nl: Gehandicapten in discriminatieartikel 17 maart 2000

De stand van zaken

13 september 1999:

Staatssecretaris Margot Vliegenthart van VWS schreef op 17 augustus in een brief aan de Gehandicaptenraad:

“Het zal u duidelijk zijn dat ik de uitlatingen en opvattingen van de heer Rietdijk met betrekking tot mensen met een handicap volstrekt en met de grootste stelligheid afwijs. Voor zover mij bekend bestaat er voor zijn verwerpelijke uitspraken gelukkig geen maatschappelijke voedingsbodem. Mij zijn althans geen blijken van instemming bekend geworden. Niettemin kan ik mij uw zorgen over de opvattingen van de heer Rietdijk bijzonder goed voorstellen.”
Zij vervolgt met: “Het dilemma voor mij als staatssecretaris bij dergelijke verwerpelijke uitlatingen betreft de afweging tussen wel of niet iets doen. Wat is beter: van overheidswege een discussie te starten of, gelet de aard van de uitlatingen, er het zwijgen toe te doen? Ik constateer dat in de media door ethici, beroepsgenoten en journalisten het gedachtegoed van de heer Rietdijk aandacht heeft gekregen en dat zijn ideeën zijn aangepakt. Daarom lijkt het mij thans niet opportuun van overheidswege het initiatief voor een nadere discussie te nemen.”

Tevens stelt de staatssecretaris dat zij geen voorstander is van het strafrechtelijk sanctioneren van discriminatie van mensen met een handicap.

“Specifieke regelgeving heeft mijn voorkeur en ook die van het kabinet.”

Dit was bekend maar is in het licht van dit onderwerp andermaal diep treurig.

22 oktober 1999:

De Gehandicaptenraad deelt de inschatting van de staatssecretaris niet dat er ‘gelukkig geen maatschappelijke voedingsbodem is voor het gedachten goed van Rietdijk’. Die voedingsbodem lijkt – getuige de volgende opsomming – helaas maar al te zeer aanwezig, en eerder groeiend dan afnemend.

In hetzelfde boek van Maurits Schmidt betoogt de van de televisie bekende bioloog Midas Dekker zich voorstander van ingrijpen in de erfelijkheid door manipulatie en selectieve abortus op grond van handicaps.
De onlangs in Groningen gepromoveerde ethicus M.J. Zwiers bepleit in dit beslissingsproces een substantiële rol voor de maatschappelijke moraal. De beslissingen over het leven van ‘zwaar gehandicapte’ pasgeborenen moeten niet aan ouders overgelaten worden omdat deze beslissing ook anderen dan de ouders aangaat. Feitelijke medische overwegingen rond de kwaliteit van leven van de baby moeten een rol spelen. Dit standpunt is in lijn met Rietdijk waar hij bepleit de hele bevolking een stem te geven in deze beslissingen.
Eerder al deden andere wetenschappers in dit verband soortgelijke uitspraken. In de Volkskrant van 27 augustus 1996 bijvoorbeeld stelt Paul Zwart, natuurwetenschapper en filosoof in een ingezonden brief “De meeste artsen zullen abortus aanraden indien bij onderzoek blijkt dat het embryo zulke ernstige afwijkingen vertoont dat de kans zeer groot is dat het kind ernstig gehandicapt zal zijn. Niettemin blijft de beslissing bij de ouders. Het is volgens mij echter alleen maar een daad van gezond verstand om de vrucht af te drijven, want het bespaart zowel de ouders als het kind hoogstwaarschijnlijk enorm veel leed. De ouders kunnen een nieuwe poging doen en misschien alsnog een gezond kind ter wereld brengen. Een abortus in zo’n geval is echter niet alleen een kwestie van gezond verstand, het is ook een kwestie van moraal. Immers, het wezen van de moraal bestaat uit streven de hoeveelheid leed in onze samenleving te verminderen. (…) Het is een morele daad te voorkomen dat een kind met een ernstig gebrek ter wereld komt, want zo’n gebrek is een bron van leed voor alle betrokkenen. (…) Een legitieme vraag is wel of wij moeten streven naar een samenleving zonder gehandicapten. Op deze vraag kan het antwoord volgens mij ja luiden, waarbij het vanzelf spreekt dat de maatregelen die worden genomen van preventieve aard dienen te zijn. Het is natuurlijk niet de bedoeling dat gehandicapten worden geëlimineerd, tenzij misschien in het geval van zwaar mismaakte pasgeborenen. Op grond van een te simpele redenering die een leven met een functiebeperking gelijk stelt aan een leven vol lijden en zonder kwaliteit wordt een beslissing tot het geboren laten worden van een baby met een functiebeperking bestempeld als onverstandig en bovendien immoreel.
In het boek ‘Het perfecte kind’ van Beker en Kalden (1994) stelt Dr. C.A.M. Jansen
“Wanneer er een techniek tot je beschikking staat waarmee je een keuze kunt maken tussen een gezond of een fundamenteel niet gezond kind, moet die techniek worden aangewend.”
Verder noemt Jansen het Down syndroom, de ziekte van Duchenne of het ontbreken van de grote hersenen “ernstige, niet met het leven verenigbare afwijkingen”.
Op 4 augustus 1994 werd in een artikel in NRC/Handelsblad over onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau gerapporteerd. Het SCP signaleerde toen, 5 jaar geleden, een toenemende afwijzing door de maatschappij van mensen met een handicap, en vernauwende grenzen van wat als normaal wordt gezien.
Dit steunt de ervaring van de Gehandicaptenraad dat er in de Nederlandse samenleving sterk de neiging bestaat om een functiebeperking automatisch aan ernstig of ondraaglijk leed te koppelen. Tevens is er in het licht van de zich ontwikkelende medische technologie een afnemende bereidheid om functiebeperkingen of chronische ziekte als onderdeel van het leven te zien. Preventie en selectieve abortus worden in geval van geconstateerde functiebeperkingen meer en meer een geaccepteerde zo niet een logische en toe te juichen keuze. De ruimte voor een vrije keuze en specifiek de keuze om geen prenatale diagnostiek te doen of niet tot selectieve abortus te beslissen komt gaandeweg verder onder druk te staan.

Op dit moment (oktober 1999) ruim acht maanden na de aangifte van de Gehandicaptenraad, is er nog steeds geen uitspraak van het Openbaar Ministerie. Een woordvoerder van de arrondissementsrechtbank te Utrecht liet op 13 september desgevraagd weten dat het onderzoek naar mogelijke strafbaarheid “in een eindfase is beland”. De afhandeling van de zaak neemt veel tijd in beslag vanwege de coördinatie die er plaatsvindt tussen Utrecht en andere arrondissementen waar aangiften tegen Rietdijk zijn gedaan.
Het is duidelijk dat de Gehandicaptenraad zich, ongeacht de uitspraak van het OM, moet blijven inspannen voor betere rechtsbescherming voor mensen met een functiebeperking. Tegelijkertijd kan ook het debat over gentechnologie niet gemeden worden. In dit kader kan nu reeds vermeld worden dat Jan Troost een hoofdstuk zal bijdragen aan een belangrijk boek over medische biotechnologie, dat in april 2000 zal verschijnen. De Gehandicaptenraad wil op het Forum van Leefwijzer (de Internetsite van en voor mensen met een handicap of chronische aandoening) met mensen uit zijn achterban van gedachten wisselen over gentechnologie en ethiek. Meer acties zijn in voorbereiding.

Brief van de Officier van Justitie, 7 februari 2000

De Gehandicaptenraad heeft op 9 februari jl. de volgende brief (gedateerd 7 februari) ontvangen van Officier van Justitie Mw. mr. H.G.M. Rutgers:

Geachte heer Troost,

Naar aanleiding van uw aangifte en latere correspondentie inzake het boek “De Holle Diamant” bericht ik u het volgende.

U heeft destijds in uw hoedanigheid van voorzitter van de Gehandicaptenraad aangifte en klacht gedaan van belediging van gehandicapte mensen, dan wel van uzelf, gepleegd door de heer C.W. Rietdijk. De vraag waar ik mij voor zie gesteld is of de heer Rietdijk ter zake een strafrechtelijk verwijt kan worden gemaakt.

Artikel 266 van het Wetboek van Strafrecht stelt opzettelijke belediging strafbaar. Mensen met een geestelijke of lichamelijke handicap vallen wel binnen de reikwijdte van de bescherming van dit artikel. Of er sprake is van opzettelijke belediging hangt voorts volgens vaste jurisprudentie af van de inhoud van de tekst, de eventuele onderlinge samenhang van de uitlatingen en de context waarbinnen die uitlatingen zijn gedaan. Voorts dient er uit die uitlatingen minachting te spreken ten aanzien van een bepaalde groep.

De bewuste passages in het boek betreffen de term mongooltjes voor mensen met het Syndroom van Down en op pagina 69 van het boek het volgende:

“Een aspect van wat je volgens mij eugenetica kunt noemen, is de overtuiging dat er beperking nodig is van de bevolkingsgroei. Het zou zeer aan te bevelen zijn daar kwalitatieve criteria bij te hanteren. Het zou totaal onredelijk en immoreel zijn als er minder ruimte zou komen voor hoogstaande en beschaafde mensen, omdat er ruimte voor de mongooltjes nodig was.”

“Bepalen wij ons tot wat nu reëel is dan zie je categorieën geestelijke en lichamelijke onvolwaardigheid, die soms voor het kind en bijna altijd voor de ouders groot lijden betekenen, en verder voor de maatschappij een extra (financiële) zorg. En als we dan toch al te veel mensen hebben, heb ik geen enkele morele aarzeling deze kinderen via abortus of later euthanasie toch te doen inslapen.”

Na overleg met het arrondissementsparket te Haarlem en raadpleging van het Landelijk Expertise Centrum Discriminatie ben ik tot de conclusie gekomen dat de gewraakte uitlatingen de grens van strafbare belediging niet overschrijden. Louter het gebruik van het woord “mongooltjes” -een term uit het dagelijks spraakgebruik- geeft namelijk geen minachting weer van de zijde van de heer Rietdijk over de bewuste groep. Evenmin volgt dat uit zijn mening over abortus en euthanasie. De onderlinge samenhang van de passages en de context waarbinnen de uitlatingen worden gedaan, maken de op zichzelf niet beledigende uitspraken, niet alsnog beledigend. De uitlatingen worden immers gedaan in een New-Age-boek in een discussie over normen en waarden.
Binnen een dergelijke discussie bestaat ruimte voor standpunten die niet voor een ieder even aangenaam zijn, hoe kwetsend of onaangenaam een en ander ook moge zijn voor u en de groep mensen die u vertegenwoordigt.

Hoogachtend,

w.g. H.G.M. Rutgers
officier van justitie

Wat gaat de Gehandicaptenraad verder doen? (na de uitspraak van de Officier van Justitie)

De Arrondissementsrechtbank te Utrecht heeft op 7 februari 2000 een uitspraak gedaan in de ‘zaak-Rietdijk’.
De Officier van Justitie vindt dat de uitlatingen van de zich ‘cultuurfilosoof’ noemende C.W. Rietdijk de grens van strafbare belediging niet overschrijden.

De Gehandicaptenraad overweegt nu de volgende stappen:

Bij de politiek erop aandringen dat de grond ‘handicap’ in antidiscriminatie-artikel 1 van de Grondwet opgenomen word.

Actie om de Motie Rouvoet/Van der Staay, die in november door de Tweede Kamer is aangenomen, zo spoedig mogelijk uitgevoerd te krijgen. Deze motie bepleit opname van de grond ‘handicap’ in het Wetboek van Strafrecht.

Actie om zo spoedig mogelijk een gerichte anti-discriminatiewet gehandicapten in te voeren, vergelijkbaar met de Algemene Wet Gelijke Behandeling (AWGB) die alle levensterreinen bestrijkt.

Nieuwe klacht tegen C.W. Rietdijk

(16 maart 2000)

De Gehandicaptenraad dient over enkele weken een nieuwe klacht in tegen de cultuurfilosoof C.W. Rietdijk. Wederom zal voorzitter Jan Troost van de Gehandicaptenraad aanvoeren dat bepaalde uitlatingen van Rietdijk zeer beledigend zijn voor mensen met een handicap. Ook de Stichting Down’s Syndroom (SDS) zal zeer waarschijnlijk een nieuwe klacht indienen.

De nieuwe uitspraken van Rietdijk waarover Troost zijn beklag zal doen, zijn ditmaal niet gedaan in de context van een filosofisch debat over new age. Deze keer betreft het beledigende uitlatingen die Rietdijk deed in een uitzending van het tv-programma ‘Heilig Vuur’, in kranteninterviews en in radioprogramma’s.

Eerder oordeelde de officier van justitie dat de context waarin Rietdijk zijn grievende uitspraken deed, maakte dat er “ruimte [bestaat] voor standpunten die niet voor een ieder even aangenaam zijn”. De nieuwe uitspraken en standpunten van Rietdijk op basis waarvan de Gehandicaptenraad en de Stichting Down’s Syndroom de cultuurfilosoof vervolgd willen zien, zijn uit een evident andere context afkomstig. Dit maakt de uitlatingen, in juridische termen, tot ‘nieuwe feiten’.

De komende weken zal de Gehandicaptenraad de verschillende uitspraken van Rietdijk nogmaals zorgvuldig bestuderen. In samenspraak met de SDS en een juridische adviseur zal dan een nieuwe klacht geformuleerd worden. Dit betekent dat de vorige klacht als afgesloten moet worden beschouwd.

Geen openbare discussies meer

(20 maart 2000)

De Gehandicaptenraad heeft enige tijd geleden besloten niet meer met de cultuurfilosoof Wim Rietdijk in het openbaar te discussiëren. Een debat met Rietdijk levert geen enkel resultaat op, het leidt slechts tot een herhaling van zetten. De Gehandicaptenraad acht het verstandiger energie te steken in activiteiten ten behoeve van een betere rechtsbescherming voor mensen met een handicap.

Vorig jaar diende voorzitter Jan Troost van de Gehandicaptenraad een klacht in tegen Rietdijk vanwege het beledigen van mensen met een handicap. In maart 1999 heeft Troost enkele malen met Rietdijk gedebatteerd.

Nu, één jaar na de aangifte en de debatten, is de strijd van de Gehandicaptenraad tegen belediging en discriminatie van mensen met een handicap in een andere fase beland. De aanklacht tegen Rietdijk heeft de officier van justitie niet in behandeling genomen. Na juridisch advies ingewonnen te hebben, bereidt de Gehandicaptenraad op dit moment een nieuwe aanklacht tegen Rietdijk voor, waarvan meer succes verwacht mag worden.

Tegelijkertijd blijft de Gehandicaptenraad de Tweede Kamer adviseren om spoedig werk te maken van een betere wetgeving die meer bescherming biedt aan mensen met een handicap. Minister Korthals van Justitie heeft, onder druk van de Tweede Kamer, een wetswijziging aangekondigd die de opname van de grond handicap in het wetboek van strafrecht zal regelen. Dit is een hoopvolle ontwikkeling.

De Gehandicaptenraad is van mening dat het accent in de zaak-Rietdijk nu zou moeten komen te liggen op de consequenties van de discriminatie van mensen met een handicap en op wat we daar als samenleving tegen moeten ondernemen. Aangezien Rietdijk zijn beledigende uitlatingen niet herziet maar juist aanscherpt, is het onverstandig deze vaker over het voetlicht te brengen.

Nawoord

De Kamerleden Andre Rouvoet Christen Unie en Kees van der Staay SGP hebben op 1 oktober 2002 het volgende Amendement ingediend dit nav de zaak Rietdijk.

De wet van 10 maart 2005 tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht in verband met de strafbaarstelling van beledigende uitlatingen en het aanzetten tot haat, discriminatie of gewelddadig optreden wegens een lichamelijke, psychische of verstandelijke handicap (strafbaarstelling discriminatie wegens een handicap) (Stb. 2005, 111) treedt in werking met ingang van 1 januari 2006.

Voorstel om handicap op te nemen in Grondwet

Op 5 december 2019 heeft de Kamer gesproken over het voorstel van Kamerleden van D66, Groen Links en PvdA om in de Grondwet op te nemen dat discriminatie vanwege handicap of seksuele geaardheid verboden is. Ieder(in) heeft in een brief aan de Tweede Kamer laten weten dat ze dit voorstel van harte steunt. Een meerderheid van de Tweede Kamer bleek na het debat voorstander van opname in de Grondwet van het verbod op discriminatie vanwege handicap. Nu moet ook de Eerste Kamer er nog mee akkoord gaan en omdat het om een verandering van de Grondwet gaat, moet het voorstel daarna nóg eens door beide Kamers en dan met een tweederdemeerderheid worden aangenomen.

Ieder(in) de rechtsopvolger van Gehandicaptenraad/CG-Raad heeft in een brief aan de Tweede Kamer laten weten dat ze dit voorstel van harte steunt.